En cuestión de días o negro desbordoume dándome luz grazas a unha serie de confluencias. Por unha banda, a marea negra de protesta contra as violencias e un querido compañeiro de asociación. Polo outro, o recordatorio do “nunca máis” en contra da marea negra do Prestige e un querido compañeiro de transformacións culturais. Sempre hai que agradecer aos que che axudan a desenmarañar o que nos pasa.
Este ano vinme na tesitura de explicar por que negarme a levar unha camiseta de “Corcubión en negro” como parte integrante da asociación Boca de Sapo. Outros anos a decisión persoal era miña, e só eu me facía cargo da miña vontade. Pero esta vez cruzóuseme a miña empecinamiento persoal en contra das formas de organización da campaña “En negro contra as violencias” coa diversidade de urxencias entre algúns dos meus compañeiros, urxencias tan lexítimas como as propias. Con todo e como nun xesto solidario e de tolerancia ofrecinme, a petición dun compañeiro, a recoller no concello as camisetas, pósteres, globos, chapas, pulseras e pegatinas de campaña “Corcubión en negro” e a escoitar por riba o agradecemento á nosa implicación dunha funcionaria visiblemente sensibilizada co tema e polo tanto entregada ao reparto do merchandasing contra a violencia machista, financiado por Europa, pola Xunta e pola Diputación: “os pósteres e carteis mándanolos fulanito, as chapas chegan mañá coas pulseras, este ano a Diputación atrasouse cos envíos, que lle imos facer, encima de que nos fan o favor”, explicábame esta muller. Estando en contra por suposto de toda violencia, sentinme un pouco Judas, recollendo os dispositivos de protesta e recibindo, en nome de toda a asociación, os agradecimientos do concello, cando de antemán sei dabondo que me nego a sumarme a esta celebración institucional e colectiva.
Desde o meu punto de vista este negro de campaña do poder, máis que de protesta cidadá, é violento e aínda encima pon á muller como verdugo. É violento porque neutraliza, homoxeneiza e monoculturiza todo imaxinario de protesta contra a violencia do que podamos ser capaces. Non me cansarei de cantar o mantra sabio doutro amigo: “para que algo ocorra ten antes que haberse imaxinado”. Si nos adiestran a imaxinación cun negro neutro que aínda por riba de males mestúrase co negro do Black Friday, pouco espazo quedará para indagarnos os imaxinarios. Os escaparates das tendas non daban de si o fin de semana para tanto negro, os maniquís pousaban coas mans ocupadas, nunha a protesta, noutra a rebaixa.
En calquera caso, a discusión de grupo para decidir como mostrar o noso desacordo cara ás violencias desde a asociación deu os seus froitos e deberíamos ter reunións como esta máis a miúdo. As nosas disquisicións leváronnos a tomar parte na protesta suscitándonos un cambio estructural. Decidimos ampliar os estatutos da asociación e reflectir neles o noso compromiso de vertebrar unha sensibilidade consciente con este gran problema en todas as actividades que a asociación leve a cabo. Logo, como non temos local onde poñer os carteis negros e non quedaban camisetas onde poñer o corpo, ao final, parecese que non cumprimos moito coas expectativas depositadas en nós desde as institucións. Pero como digo, o compromiso atravesounos polo centro.
No medio destas idas e vindas, como “unha gran burla negra”, o venres víame na presentación do proxecto (http://unhagranburlanegra.gal/proxecto/) que leva este nome como lema e cuxo obxectivo é recoñecer e celebrar a capacidade dun pobo para unirse política e creativamente malia a xestión e a presión limitadora das súas institucións e fronte a unha situación de catástrofe como foi entón a do afundimento do Prestige. O investigador Germán Labrador, presentado como o galego de Princeton, abriu a tarde cunha batería impresionante de recoñecementos en imaxes, en palabras, reflexións e pensamentos sobre a potencia popular manifestada entón en carteis, pancartas, cadeas humanas, ferramentas, vestidos, obras artísticas, relatos, plásticos, paraguas, pedras, corpos, alimentos, bandeiras, palabras e un longo etc (1). Nos re-ensinaba “formas que traballan e que compoñen símbolos dun país de nunca máis”. Ante todo este repertorio de potencia que emanada dun pobo contra a catástrofe como non sentir indignación ante a súa extracción? Hai que agradecerlle a Germán a súa maestría para organizar o pensamento con imaxes e devolverlle imaxinario a todos eses pensamentos que se nos escapan a medio construír.
Nesta dinámica transformadora na que me subín, quen ten acentuada a imaxinación lánzase ao carro e permítese, xustamente iso, imaxinar. Pensar que, si “Corcubión en negro” fainos algo, ese algo é máis ben roubarnos. Limitarnos a ser o pobo que non somos. E a preguntarme: que nos pasou? É máis, de non ser arrasados con este “En negro” neutro e monocultural, que sería capaz de convocar un pobo para protestar sobre a violencia machista ou para protestar sobre calquera tipo de violencia coa que somos cada día amenazadas, para levantarnos en contra desta catástrofe para a muller, para a diferenza, para a natureza; para todo o que, digámolo, pertence -como di o pensador decolonial Ramón Grosfoguel- a un conxunto de xerarquías coas que o poder exerce a súa dominación, a unha cosmovisión moderna fundada xa fai máis de catrocentos anos que opera desde unha racionalidade que liquida a diferenza poñendo en xogo as nosas vidas (2). Se o pobo de verdade puxese o seu imaxinario para convocarnos contra cada unha e todas as formas de violencia, como de feito foi capaz de facer non fai tanto tempo contra a catástrofe do Prestige, o poder temeríanos, unha vez máis, como pobo empoderado.
Germán introducía tamén a figura ancestral e mitológica de Leviatán, orixinariamente representada por distintas relixións e culturas con grandes animais, ás veces o dragón, ou a balea, o elefante ou a serpe e, en calquera caso, animais sempre temidos pola súa forza. Germán conectaba estes animais ás palabras proféticas do Man de Camelle que meses antes da catástrofe do Prestige soñaba coa súa propia sentenza de morte. “Despois de que a última pinga de chapapote tinga de sombra a area, o cadáver dunha xigantesca balea negra emerxerá das augas sobre a praia de Camelle. Enterrareina coas miñas propias mans e alí mesmo xacerá para sempre a miña alma”. Na modernidade, a figura de Leviatán transferiuse, e en Hobbes maniféstase, ao home que representa ao Estado soberano na forma de -como ilustraba a portada do seu libro- un só individuo poderoso constituído por un corpo colectivo obediente e medorento, cuxa función racional e cartesiana será a de mitigar o “estado natural” da vida que, para Hobbes, só podía levarnos á guerra do todos contra todos. Como un chapapote que só pode ser tóxico volve tinguirse todo de negro porque as nosas institucións teñen medo de que como corpo colectivo sexamos capaces de convocarnos con todo o noso imaxinario en contra de toda esa violencia que levamos demasiado tempo soportando, contra a muller por sinalar a unha das vítimas, cabeza de turco, pero violencia que en realidade o enche todo. Así nos neutraliza Leviatán, cunha campaña de carteis negros vergonzantes que non valen o que somos, nin valen as nosas vidas, nin a nosa terra, nin as nosas irmás, nin os nosos irmáns, nin o noso planeta. Non queren que expresemos as nosas forzas de baleas.
Outro dos apuntamentos que fixo Germán sobre o “nunca máis” foi a coincidencia de datas que se deu e polo tanto a mixtura de referencias entre as expresións de protesta cidadá contra a xestión do Prestige e as dos rituais celebratorios do entroido tan presentes na cultura galega. O entroido, cuxo orixe algúns antropólogos sitúan nas profundidades da nosa historia, puido ser un rito iniciático de transformación cara ao neolítico. Para o “nunca máis” vehicular as súas demandas desde as forzas ancestrais do entroido foi como unha viaxe iniciática de transformación á que, sen dúbida e non só pola coincidencia das datas, o corpo colectivo feminino tería capacidade de conectarse. Oxalá que este pobo que no fondo sabemos que somos volva sentir a súa potencia para convocar “formas que traballan e que compoñen símbolos dun país de nunca máis”.
*Quero dedicar este texto a todas esas mulleres que sen ser nomeadas nin referenciadas, con todo estamos, para seguir sendo.
NOTAS:
1.- Teño que dicir que este longo etc. foi moi xeneroso coas movilizaciones sucedidas na Costa da Morte e que houbo espazo nelas para mostrar tamén parte do traballo do noso querido artista e compañeiro de territorio Manuel Sendón, ver a súa serie “Cuspindo a barlovento“.
2- Recomendo escoitar a presentación realizada por Ramón Grosfoguel “Descolonizar as institucións, é posible?” que tivo lugar no marco do proxecto Salón do Marco comisariado por Fran Quiroga. Nesta presentación Grosfoguel chama a atención, entre outras xerarquías de dominación, sobre a epistemolóxica e, que moi á miña pesar, móstrase claramente neste artigo no que todas as miñas referencias a contribucións coincide que son de homes. Por iso, vexo necesario, non deixar de verbalizar isto que nos pasa, a min incluída.
Todas as imaxes formaron parte da presentación do “galego de Princeton” quen, xenerosamente, permitiume facer unha selección para mostrar neste artigo.
- María Bella (www.mariabella.es), membro do grupo de investigación “Curatorial Knowledge” naUniversidade de Goldsmith de Londres. Algúns dos proxectos nos que ten desenvolto a súa práctica curatorial son intermediae.es ou www.itinerariosdelsonido.es.